Woorden zoeken

Wie zonder woorden is, heeft geen vat op de wereld. Dit gaat niet over dementie of afasie, maar over de wonderbaarlijke en heilzame kracht van taal.

Eénmaal aan het woord probeert de gemiddelde politicus ook aan het woord te blijven. Halverwege een zin wordt naar lucht gehapt om maar zonder hapering de volgende zin te halen, angstig als hij of zij is voor een moeilijke vraag of voor kritiek. Hoe dit merkwaardige fenomeen te benoemen zonder grof te worden? Wie het juiste woord vindt, heeft de macht om het gesprek op dit punt te sturen.
Er wordt gezegd dat de tegenwoordige jeugd verruwt en een wel erg kort lontje heeft. Zie ook de beveiligingssluizen op scholen. Er wordt nooit bijgezegd dat de verzwarting daar (mede) aan debet is. Met welk woord is deze politiek-correcte en wel erg generaliserende observatie in één slag neer te sabelen?
Onder Halsema is Groenlinks erg rechtstatelijk geworden. Dat betekent ook juridisering van de maatschappij en geen tot weinig ruimte voor creatieve oplossingen (bijv. ama’s meteen terugsturen). Welk woord, uitdrukking, gezegde of beeld brengt het problematische van deze opstelling aan en voor het licht?
Op het moment van schrijven zien de pommeranten “discriminatie” en “racisme” als de grootste boosdoeners. Rinnooy Kan zei het in Buitenhof, een directeur van het uitzendbureau Content zei het in NOVA en de koningin zei het in de Ridderzaal. Daarmee zou -is impliciet de bewering- de radicalisering onder moslims, de werkeloosheid, de schooluitval en het wangedrag van de nieuwe Nederlanders zijn verklaard. De beleidsmakers liegen en weten dat ze liegen. Maar het is ingewikkelder, want het is niet een gewone leugen om zichzelf tegen iets in te dekken. Het is liegen in naam van een hoger doel, namelijk “de boel bij elkaar houden”. Daarbij wordt het gewone volk en de middenstanders ook nog een lesje geleerd over hoe het eigenlijk moet en hoe fout ze –de rancuneuze kleinburgers (Pessers)- eigenlijk zijn. En tussendoor dicht de “elite” zichzelf ook nog eens morele superioriteit toe. Met welk woord of uitdrukking is uiting te geven aan de machteloze ergernis over zoveel domheid, contraproductiviteit, onwil en morele zelfverheffing?

We herinneren ons de woorden van Bloomberg (burgemeester van N.Y.) na 9/11: “Een man die zijn vrouw verliest heet weduwnaar. Een vrouw die haar man verliest, heet weduwe. Een kind dat zijn ouders verliest heet wees. Maar hoe heet een ouder die zijn kind verliest?” Op zoek naar woorden van troost.

Om één of andere reden irriteert het wanneer een oud-politicus als bijv. Aantjes of Dijkstal weer eens ergens opduikt. Met de verzuchting “Heintje Davids” kan aan die gevoelens van irritatie uiting worden gegeven en de uitdrukking communiceert ook nog lekker richting de goede verstaander. Mooi dus dat we zo’n uitdrukking ter beschikking hebben.
De taal biedt clichés (“Regels zijn regels”), spreuken (“Zet de kaars niet onder de korenmaat, maar zet hem op een standaard”), tegeltjeswijsheden (“Ledigheid is des duivels oorkussen”), slogans (“De kogel kwam van links”) en termen (“Stockholm syndroom”) die het denken ordenen, sturen en die grip geven op de werkelijkheid en vorm aan emoties. Maar het is ook mogelijk zelf met constructies te komen, zoals ook Adam dingen en dieren voor het eerst namen gaf, of om oude woorden in een nieuwe context te gebruiken.

Hans Jansen heeft de term “zelfislamisering” gemunt. Met één woord hekelt hij dhimmie-gedrag. Het woord behoeft nauwelijks uitleg. Het is de samenvatting van een analyse en een kritiek in één.
Geert Mak kwam in zijn pamflet met “handelaren in Angst” (die van Europa een culturele vesting willen maken met discriminatie en racisme als basiswaarden, hoe verzin je het) en heeft daarmee met veel succes de wereld versimpeld tot wie deugt en wie niet (rechtse politici en het rapaille). De zelfbenoemde vredesapostel heeft daarmee zeker bijgedragen aan het klimaat van polarisatie en haat. Aan wie het nog niet goed wist, wie twijfelde heeft hij taal gegeven en aan wie het al wel wist extra munitie.
Ik heb zelf voor de Mak van het pamflet de term “complotdenker” bedacht. Mijns inziens een goede samenvatting van zijn gedachtegoed en de kritiek daarop. Mij geeft deze vondst grip op de werkelijkheid en vorm aan mijn ergernis. In al zijn eenvoud bergt “complotdenker” een waaier aan betekenissen die effectief en efficiënt zijn te communiceren (naar wie de term kent en begrijpt). De term is gemakkelijk te memoriseren en is een kapstok die het mogelijk maakt een samenhangend verhaal te vertellen, omdat “complotdenker” als het ware de te beantwoorden vragen genereert en ordent. Deze analyse en kritiek bieden ook een (verrassend) perspectief van waaruit anderen naar Mak kunnen kijken en hun eigen gedachten kunnen vormen.

Deze “Geestelijke Oefening” maakt mij duidelijk hoe moeilijk het voor nieuwkomers is om zich duidelijk –effectief en efficiënt- uit te drukken. In eigen woorden moeten zeggen wat ook met de uitdrukking “Het kind met het badwater weggooien” kan worden gezegd, zal zowel van de spreker als van de toehoorder onnodig veel tijd en energie vergen.
Naast dit onvermogen zich economisch uit te drukken zijn er ook misverstanden. “De kogel is door de kerk” zal waarschijnlijk negatief geïnterpreteerd worden en termen als “cliëntalisme” en “nepotisme” zullen mogelijk een positieve gevoelswaarde hebben.
Ten derde zullen sommige nieuwkomers nooit eerder in bepaalde complexe situaties zijn geweest of nooit eerder een bepaald verschijnsel hebben meegemaakt, waarvoor ze ook in eigen taal geen woorden hebben en waardoor mogelijk bepaalde zaken niet worden opgemerkt (heimwee, adhd, hoogbegaafdheid, bekken instabiliteit, “politie als vriend”) en het onzegbare niet gedacht kan worden*.

In de tijd van het Humanisme werden lessen in levenswijsheid gegeven. Dat gebeurde onder meer aan de hand van spreuken en zegswijzen. Ik mag hopen dat ook in het huidige onderwijs voor allochtonen aandacht wordt besteed aan spreuken, staande uitdrukkingen, clichés en de door Zalm gewraakte tegeltjeswijsheden. Men krijgt dan ook nog spelenderwijs iets mee van de rijke Nederlandse cultuur (“Gij zult geen twee heren dienen”, “Zachte heelmeesters maken stinkende wonden”) en dat gaat dan niet over klompen of over Rembrandt.

rkh, 22-09-06


* Dit is natuurlijk in zijn algemeenheid onzin. We hebben hiervoor: “Het is te mooi om waar te zijn”.


update: Na 10 minuten had iemand al gespot dat ik "Halsema" gebruikte. Zit Groenlinks momenteel constant internet te monitoren?